چۇوال  Çuval

 چووال  (Tschoval, Chuwal, Chuval Juval, Çuwal, Joval,) كه معادل آن به فارسي برگستوان است در گذشته به معني زره آهنين كه در جنگ بر روي اسب مي انداختند و نوعي از آن را جنگجويان و سربازان نيز مي پوشيده اند بوده است. امروزه كيسه و تورباي بزرگي كه از چول ساخته شده باشد چووال ناميده ميشود. چوال در ميان تركان روستائي و عشايري براي حمل و انبار كردن حبوبات و آرد و ... و در آسياي ميانه اغلب براي حمل رختخواب بكار مي رود. تركمنان تكه نام چووال را براي كليه تورباهاي انبان بكار مي برند در حاليكه تركمنان يوموت براي تورباهاي انبان از كلمات قارچينQarçın  و آرتماقArtmaq  (از مصدر آرتماقArtmaq  به معني بار كردن، از همين ريشه است مصادر آرتينماقArtınmaq ، آرتيلماقArtılmaq ، آرتيشماقArtışmaq  و... همه به معني بار كردن و سوار شدن. اين تعبير كه از طرف تركان قاراچاي بالكار نيز بكار برده ميشود، در تركي قبچقاقي به معني خورجين است) و براي بقيه تورباها از واژه چووال استفاده مي كنند. نوع خاصي از چووال بنام آلاچووالAlaçuval  كه به لحاظ رنگها و نقشهاي آن بسيار غني است در ميان مهمترين اشياء داخل در جهيزيه دختران ترك قرار دارد. از نامهاي مردمي تركي چووال، اوشاق  Uşaqو ديمي  Dimiاست (معني ديگر ديمي، شلوار زنانه است).

 چووال  Cuval(جووالCuval ، چوقال Çuqal، چوخارÇuxar ، چوخار Çoxar، چوخال Çuxal) كلمه اي تركي به معني آنچه كه منسوب به چوغ-چوق است ميباشد. اين كلمه تخفيف چوغالÇuğal  مركب از بن چوغÇuğ + پسوند ال-al  ميباشد. پسوند ال-al  در زبان تركي از نامها صفت ويا نامهاي انتسابي مي سازد مانند توپالTopal ، چاتالÇatal  (نوع ويژه اي از كيليم در آزربايجان چاتال كيليمÇatal Kilim  نام دارد)، يانالYanal  ........ تبديل "غĞ " به "وV " در زبان تركي قانونمند است، مانند اوغروOğru  به اووروOvru ، اوغماقOğmaq  به اووماقOvmaq ، قوغورماQoğurma  به قووورماQovurma ، چوغولÇuğul  به چووولÇuvul ، قوغوشماQoğuşma  به قووشماQovuşma

 در زبان تركي كلمات متعدد مشتق از چوال وجود دارند كه مويد خودي بودن ويا خودي شدن اين كلمه در اين زبان است (چوواللاماقçuvallamaq ، چوواللاماçuvallama ، چووالچيليقçuvalçılıq ، چووالچي çuvalçı، چوواللاتماçuvallatma ، چوواللانماçuvallanma ، چوواللانماقçuvallanmaq ، چووالسيز çuvalsız، چووالليçuvallı ، چوواللاتماق çuvallatmaq)

 داغار Dağar

 كلمه اي تركي به معني چووال، توبره و كيسه اي چرمي. داغار به اين معني غير از داغار به معني ظرف سفالي و يا گلي براي گذاشتن شير و ماست، قوطي، ظرف و .... (به فارسي تغار) است. گرچه هر دوي اين كلمات منشا تركي دارند و وارد زبان فارسي شده اند. فرمهاي گوناگون كلمه داغار به معني توبره و چوال در زبان و لهجه هاي تركي چنين است: تاغارTağar  (تركي باستان)، داخار Daxar (آزربايجان)، داغار Dağar (تركيه، تاتاري)، داغارا Dağara (قزاقي)، تاقار Taqar (ازبكي، اويغوري)، تار Târ (آلتائي جنوبي، توويني، خاكاسي)، داارژيك Daarjık (چوواشي). اين كلمه به شكل تاغارTağar  در مونقولي كلاسيك موجود بوده و به شكل تار  Tárو به معني انبار و محل ذخيره به زبانهاي اسلاوي و مجاري وارد شده است. در زبان سومري نيز كلمه اي به شكل دار Dár و به معني بستن و كيسه موجود است. همچنين در زبان مجاري كلمه اي احتمالا همريشه با تاغار تركي و به شكل تاكارTakar  به معني پوشش، پرده، در چيزي پوشانيدن، در ظرفي قرار دادن و ... وجود دارد. در زبان تركي كلمه تاغار همچنين به معني واحد وزن (معادل ده كيلوگرم) بكار رفته است. به اين معني احتمالا همريشه با مصدر تارتماقTartmaq  تركي به معني وزن كردن، موازنه كردن و تارتيTartı  به معني ترازو مي باشد.

 قۇنداق Qundaq

 قونداق كلمه اي تركي و به معني قنداق كردن و پارچه هائي كه به اين منظور بكار برده مي شوند است. فرمهاي گوناگون اين كلمه در زبان و لهجه هاي تركي عبارت است از: قونداق  Qondaq(تركي ميانه، اويغوري)، كونداق Kundak (تركي تركيه)، قونداق Qundaq (تركي آزربايجاني، گاگاووز، تركمني، قيرقيز، قازاق، نوقاي، كوميق، قاراقالپاق، ازبكي)، قونتيق  Qontıq(تاتاري)، قينداق  Qındaq(آلتائي). فرمهاي كلمه قونداق در ديگر زبانهاي آلتائي مونقولي و ژاپني به معاني تاكردن و پيچيدن و ... بدين شرح است: قونيQuni- (مونقولي نوشتاري)، خوني Xuni-(خالخا، بوريات)، خونا Xuna (مونقور)، كونر Kuner-(توكيو، كيوتو، كاگوشيما). كلمه قونداق مركب از مصدر قونماقQunmaq  به معني پيچيدن در پارچه به علاوه پسوند داقdaq –تاخtax  است.

 پسوند قديمي –داق-daq  اصلا از تحول مصدر تاخماقTaxmaq  به معني تعبيه كردن، وصل كردن، افزودن، اضافه كردن و پوشيدن چيزي اضافي و جديد... در تركي عمومي حاصل شده است. در زبان مونقولي كلاسيك مصدري به شكل تگلهTegle  و به معني بستن و پيوند دادن و در زبانهاي سومري و مجاري دو كلمه به ترتيب به اشكال به تاقTaq  وTag  هر دو به معني زينت دادن، آراستن، بافتن و ... وجود دارد. نمونه هائي از كاربرد اين پسوند كلمات يارينداقYarındaq  (يارينYarın +-داق -daq) و سيرداقSırdaq  در زبان مونقولي است. يارينYarın  و يا ياغرينYağrın  به معني پشت و گرده و يارينداقYarındaq  به معني كمر و تسمه ترك است. كلمه سيريدقSirideg  و يا سيرداقSırdaq  در زبان مونقولي به معني پوشش لحاف مانند زين وامواژه اي تركي بوده و با استفاده از پسوند آرخائيك –داق-daq  و بن مصدري سيري.Sırı  (نگاه كنيد به مبحث زيلي) ساخته شده است.

 بۇداق Budaq

 در قاليبافي الگوي تركي بسيار رايجي بنام بوتاق وجود دارد كه در زبان فارسي به شكل بوته  (Boteh)و يا بته تلفظ مي شود. كلمه بوتاق منشا تركي دارد و در اين زبان به معني برگ ويا خوشه ي برگها، نهال كوچك درخت و رياحين تازه كاشته شده و مجازا به معني بچه و فرزند است. قوميتگرايان فارس سعي در ريشه يابي فارسي براي اين كلمه و ارتباط دادن اين الگوي تركي قاليبافي با آتش زردشت نموده اند. علاوه بر بته، معروفترين طرحهاي الگوي بته اي مانند جقه اي، لچك، افشاري، ختائي، قابقابي .... نيز همه تركي ميباشند. فرم مشدد بتّه در زبان فارسي از يكي از لهجه هاي زبان تركي اخذ شده است. 

 ريشه كلمه آلتائي بوتاق، بوتاماقButamaq  به معني بريدن شاخه ها و بوته ها، شاخه و بوته و ناخن است. فرمهاي گوناگون اين كلمه در زبان و لهجه هاي تركي چنين است: بوتيقButıq  (تركي باستان، قاراخاني)، بوتاقButaq  (تركي قاراخاني، قيرقيزي، نوقاي، بالكار، كوميق، آزربايجاني)، بوداBuda  (تركي ميانه، تركي تركيه، گاگاووزي، آزربايجان، آلتائي)، بوداكBudak  (تركي تركيه)، بوداقBudaq  (آزربايجان، گاگاووزي، آلتائي)، پوداPuda  (تركمني)، پوداقPudaq  (تركمني)، بوتاButa  (خلجي، آزربايجان، قيرقيزي، قزاقي، بالكار كوميق، ازبكي)، پوتاخPutax  (سالار)، بوتاBota  (تاتاري، باشقير)، بوتاقBotaq  (تاتاري، باشقير)، بوتاناقButanaq  (قزاقي)، بيتاBıta  (نوقاي، ياكوتي)، پوتاPuta  (قاراقالپاق، اويغوري)، پوتاقPutaq  (قاراقالپاق، اويغوري)، پيديراPıdıra  (خاكاسي)، پيداPıda  (چوواشي)، بوتوكButuk  (ياكوتي)، موتاMuta  (ياكوتي)، موتوكMutuk  (ياكوتي، دولقان). كلمه بوتاق در زبان مونقولي غربي وامواژه اي تركي است. فرمهاي گوناگون اين كلمه در ديگر زبانهاي آلتائي چنين است: در زبانهاي مونقولي، بوتاButa  (مونقولي نوشتاري، مونقولي ميانه، بوريات، كالموك، اوردوس، هوزو)، بوتوButu  (مونقولي نوشتاري)، بوتBut  (خالخا، شاري يوغور)، پوداPuda  (دونگ خيان)، بوداBuda  (مونقور)؛ در زبانهاي تونگوسي، فوتوآFotoa  (نانائي)، پوتوقتوPotoqta  (اوروك)؛ در زبانهاي كره اي، پيديلPıdıl  (كره اي مدرن)، پيتيرPıtır  (كره اي ميانه).   

 منابع:

 1-      GERHARD DOERFER, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischen Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Band I: Mongolische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden, 1963. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae XVII (1964), pp. 343–349.

2-      GERHARD DOERFER, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischen Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Band II: Türkische Elemente im Neupersischen, alīf bis tā. Wiesbaden, 1965.

3-      GERHARD DOERFER, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischen Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Band III: Türkische Elemente im Neupersischen, ğim bis kāf. Wiesbaden, 1967. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae XXI (1968), pp. 119–130.

4-      GERHARD DOERFER, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I-IV, Wiesbaden 1963-1975. Bk. III, s. 411.

5-      RÄSÄNEN, MARTTI: Versuch eines etymologischen Wörtebuchs der Türksprachen, Helsinki 1969.

6-      فرهنگ تركى نوين، تاملى در عرصه ريشه شناسى (فرهنگ ائتيمولوژى تركى نوين). اسماعيل هادى. 836 ص. فارسى. 2000، انتشارات احرار. تبريز.

7-      فرهنگ واژگان تركي در زبان و ادبيات فارسي، عادل ارشادفر، اردبيل ١٣٧٩ (Turkish Lexicon In Persian Literature)

8-      VALENTYN STETSIUK, UNESCO, BMBF, Project Dnister (Comparative Dictioary of Word Root Of Sixteen Turkic languages)

9-      SIR GERARD CLAUSON, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish (Clarendon Press, Oxford, 1972)

10-   ANDREAS TIETZE: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati Cilt 1 ( A-E ) Simurg yay. Türkçe 756 s. -- 1. Hamur -- Ciltli -- 24 x 30 cm İstanbul, 2002 ISBN: 9757172677

11-   KAŞGARLI MAHMUD: Çev. Besim Atalay, (1991). Divan-i Lugat-i it-Turk Dizini, TDK, Ankara.

12-   ATALAY, BESİM, Divanü-Lugat-it Türk Tercümesi, 4 Cilt .-Ankara: TDK yayınları. (1998)

13-   Divanü-Lugat-it Türk Dizini (1972), Ankara: TDK yayınları.

14-   GABAIN, A. VON (1988), Eski Türkçenin Grameri / çev. Mehmet Akalın.-Ankara: TDK yayınları.

15-   GABAIN, A. M. von: Eski Türkçenin Grameri (çev. M. Akalın), Ankara, 1995.

16-   HASAN EREN: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü Yayın Yılı: 1999; 512 sayfa; 1. Hamur; 17,5x24,5 cm;  Ciltli; ISBN: 9759457709; Dili: Türkçe

17-   KÖPRÜLÜ, M. F., Yeni Farisîde Türk Unsurları, Türkiyat Mecmuası VII-VIII, İstanbul 1942.

18-   H. H. ZƏRRİNƏZADƏ: Fars Dilində Azərbaycan Sözləri (Səfəvilər Dövrü). Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı, 1962.

19-   MİNA TƏKƏLİ: Rus dilində Türk Sözləri. Elmlər Nəşriyyatı, Bakı, 2001

20- A Magyar Nyelv Történeti Etimológiai Szótára ("Dictionary of the Hungarian Language's Historical Etymology")